ATASÖZÜ VE DEYİMLER NEDİR, NEDEN ÖNEMLİDİR?

Her toplumun kendine göre atasözleri ve deyimleri vardır. Toplumlarda belli bir deneyimin, yaşanmışlığın sonucu ortaya çıkan atasözleri ve deyimler, didaktik özellikleriyle eğitimde önemli bir yer kaplamaktadır. Geleneksel sözlü kültür ürünü olan atasözleri ve deyimler; özlü, hoşa giden, kalıplaşmış söz anlamlarıyla birlikte, söyleyiş güzelliği, kavramları karşılama özelliği, sözlü ve yazılı anlatımı ifade etmedeki etkili olması açısından Türkçe öğretiminde çeşitli işlevleri yerine getirmektedir. Toplumun sosyal ve kültürel değerlerinin aktarılmasında, bireylerin sosyalleşmesinde önemli rol oynayan atasözleri ve deyimler; bir kimliğin, bir fotoğrafın, bir yaşam tarzının, bir toplumun betimlenmesinin, tasvir edilmesinin en önemli göstergesidir. Kişilerin anlık duygu ve düşüncelerini, içlerinden geldiği gibi saf ve doğal bir şekilde yansıttıkları en eski halk kültürü mahsulleri, atasözleri ve deyimlerdir. Çoğu zaman bir iki kelimeyle, bazen bir cümleyle, bazen karşılıklı diyaloglarla, bazen de kafiyeli söyleyişlerle küçücük bir söz öbeğine koca bir anlam sığdırılmıştır. Her birey kendi ulusunun değerlerinden beslenen ana dili öğretimini almak mecburiyetindedir; çünkü dil, toplum ve kültür iç içedir, birbirinden bağımsız olarak düşünülemez.

Uzun deneme ve gözlemlere dayanılarak söylenmiş ve halka mal olmuş, öğüt verici nitelikte sözdür. Her atasözü yerleşmiş bir itiyadın, bir âdetin, bir huyun söz biçimine girmesi, böylelikle perçinleşmesi demektir. Nazım Hikmet.

Anonim özellik taşıyan, atalardan kaldığı kabul edilen ve toplumun yüzyıllar boyunca geçirdiği gözlem ve denemelerden, ortak düşünce, tutum ve davranışlarıyla dünya görüşünden oluşan, genel kural niteliğindeki kısa, özlü, kalıplaşmış sözdür. Atalarımız tarafından uzun yaşam deneyimi sonucunda, bilgece birtakım öğüt verici düşüncelerin mahsulü, güzel ve özlü söyleyiş kalıplarına sahip, kesin yargılar bildiren, söyleyeni belli olmayan, anonim geleneksel sözlü kültür ürünleridir. Eski kuşakların denemelerinden kalma yol gösterici, akıl verici yargı ve öğüt: Ak akçe kara gün içindir; Gülme komşuna gelir başına; Damlaya damlaya göl olur. vb.

Deyimler de atasözleri gibi kısa özlü sözlü anlatım araçlarıdır. Deyimler, kalıplaşmış sözlerdir. “Deyimler asıl anlamlarından uzaklaşarak yeni kavramlar meydana getiren kalıplaşmış sözlerdir. İki veya daha çok kelimeden kurulu bir çeşit dil ifadesi olan bu sözler duygu ve düşüncelerimizi, dikkati çekecek biçimde anlatan isim, sıfat, zarf, basit ve birleşik fiil görünüşlü gramer unsurlarıdır.

Deyimler; duyguların, düşüncelerin, dile getirilmek istenen fikirlerin aktarımında, ifade edilmesinde atasözleri ile birlikte etkin bir şekilde kullanılan, az sözle çok şey anlatma sanatına katkı sunan, keskin bir zekânın ürünü olan, kalıplaşmış, kısa, özlü, çoğunlukla mastar halinde olan dilin temel öğeleridir.

Atasözü ve deyimler neden önemlidir?

Atasözleri ve deyimler; anlatımı etkili kılma, söyleneni açıkça, kolay, anlaşılır bir şekilde dile getirme ve bunları yazılı olarak ifade edebilme konusunda çok önemli etkilere sahiptir. Bu anlamda Türkçenin ve Türk kültürünün zenginliğinin en önemli göstergesidir. Dil öğretimi, kültür edinimi ve aktarımında önemli rol oynamaktadır. Atasözleri ve deyimler; Türkçe öğretiminde dil öğrenme alanları; okuma, yazma ve konuşma eğitiminde, dil öğretiminde vazgeçilmez öneme sahiptir. 

Orhun Abideleri‟nden Divanü Lûgati’t-Türk‟e kadar birçok Türkçe yazılı eserde atasözü ve deyimlerimizi görmek mümkündür. Bu da Türkçenin köklerinin ne kadar derin ve sağlam olduğunun göstergesidir. Bu bağlamda millî tarih bilincinin oluşmasında etkin rol oynar.

Atasözleri ve deyimler sadece dil ile ilgili değil, birçok bilim dalı ile ilgilidir. “Toplumbilim, ruhbilim, ekonomi, felsefe, tarih, ahlak, folklor… gibi birçok konuları ilgilendiren ve birçok yönlerden inceleme konusu edilmeye değer olan bu ulusal varlıklar, deyiş güzelliği, anlatım gücü, kavram zenginliği bakımından pek önemli dil yapılarıdır.

Atasözleri ve deyimlerimiz; sözlü kültür ve sözlü iletişim ile birlikte, yazılı kültür ve yazılı iletişimi besleyen temel kaynaktır. Türkçemizin zenginliklerini yansıtan önemli kültür değerleri olan atasözleri ve deyimler, keskin bir zekânın ürünü ve toplumun aynasıdır. Atasözleri, atalardan gelen ve onların yüzyıllar içindeki deneyim ve gözlemlerine dayalı düşüncelerini öğüt ve yargı şeklinde aktaran anonim nitelikli kısa ve özlü sözlerdir. Atasözleri oluşup geliştikleri çevrelerin ve çağların düşünüş ve davranışlarını dile getirirler. Deyimler de ulusal damga taşıyan dil varlıklarıdır. Ulusun söz yaratma gücünden doğar. Her deyim hoş bir buluştur. Bir küçük söz dağarcığına koca bir anlam sığdırılmıştır. Günlük hayatta atasözleri ve deyimleri sık sık kullanmaya dikkat etmeliyiz.

Özge DEMİRER

Türkçe Öğretmeni-Anlayarak Hızlı Okuma Eğitmeni